Informacje ogólne

Historia naszego regionu, ta znacząca, najdawniejsza, to historia związana z wydobywaniem i przetwarzaniem rud żelaza.

 

Nieprzerwanie przez ostatnie 500 lat ludzie zamieszkujący nasze okolice wydobywali rudy i poprzez proces wytapiania otrzymywali z nich tak deficytowe wtedy i niezbędne dla rozwoju żelazo.

Według XVII – XVIII wiecznych źródeł najlepsze żelazo na ziemiach polskich wyrabiano w zakładach w okolicach Częstochowy. Zakłady te wymagały dość znacznego poziomu umiejętności technicznych ze strony ich kierowników.

Właściciele terenów, na których znajdowała się ruda oddawali je więc w dzierżawę fachowym górnikom, którzy sami angażowali personel pomocniczy, również fachowo wyćwiczony. Tworzyła się warstwa zawodowych górników, hutników żyjących własnym życiem i mającym własne ambicje, własne kulty i wierzenia.

To właśnie dla tej grupy społecznej obsługującej kuźnicę Poczesna - Wały w 1592 r., dla ich potrzeb duchowych zbudowano w Poczesnej kaplicę, w której posługiwał ksiądz z parafii Zrębice.

 

Najstarsze wzmianki o wydobywaniu i przetwarzaniu rudy w naszej gminie Poczesna dotyczą istnienia kuźnicy w 1569 roku, a potem Nierady - kuźnica z 1620 roku.

 

Kuźnica, zwana także rudnicą, zatrudniała przeciętnie od 6 do 12 kuźników o różnej specjalności. Zakład taki składał się z trzech podstawowych stanowisk:

• piec dymarski
• piec kowalski
• młot kuźniczy.

Do napędzania miechów i młota służyły zwykle 3 koła wodne dymarskie, kowalskie i młotowe. Koła wodne typu młyńskiego poruszane były energią spadającej wody. Roczna produkcja kuźnicy wynosiła około 12 - 17 ton żelaza. Na wytopienie 1 tony żelaza potrzebowano przeciętnie około 5 ton rudy i tyleż samo węgla drzewnego. Dlatego też rozwój przemysłu żelaznego był związany z wyrębem okolicznych lasów. Co znowu było przyczyną do osadzania na tych terenach chłopów. Tak powstawały nowe miejscowości.

 

Pierwsza kopalnia w formie zorganizowanej powstała na początku XIX wieku w Nieradzie, potem w Młynku. Tam rudy żelaza wyszły na powierzchnię, przeszkadzały w uprawie roli. Teren gminy mało ma takich miejsc, gdzie pod ziemią nie przebywałby górnik.

 

Mapa topograficzna naszej okolicy z 1980 r. Naniesione hałdy pokopalniane obrazują wielkość byłej działalności górniczej.

Oznaczenia:

1. Kopalnia Jan - Bargły

2. Kopalnia Aleksander

3. Kopalnia Włodzimierz

4. Kopalnia Szczekaczka

5. Kopalnia Huta Nowa

6. Kopalnia Maszynowy

7. Kopalnia Bargły

8. Kopalnia Tadeusz I

9. Kopalnia Tadeusz II

 

Przez setki lat została wykonana gigantyczna praca, przykład stanowi kopalnia Bargły. W okresie od 1921 do 1940 roku w oparciu o siłę człowieka wydobyto około 1 200 000 ton rudy. Wieki całe ręcznie, jedynie za pomocą kilofa, młota, klina i łomu urabiano pokłady pod ziemią.

 

Dwa skrzyżowane młotki to symbol godła górniczego. Ten z ostrym końcem to „perlik” - kilof, ten kanciasty to „żelazko” - młot. Pierwszym wykonywano wszystkie podstawowe roboty górnicze tj. szramanie (czynność polegająca na podcinaniu kilofem glinki podrudnej), robienie podkopu, zrywanie rudy i wiele innych. Drugim młotem wbijano kliny, rozbijano bezpośrednio duże kawały rudy na drobniejsze, możliwe do transportowania. Jakość tych narzędzi, dobrana odpowiednio do postawy górnika, to zasadniczy sukces w ilości urobionej rudy. Nasi przodkowie górnicy w 1911 r. zadbali o to, aby symbole ich trudu znalazły się na zaszczytnym miejscu ołtarza głównego kościoła w Poczesnej.

Motyw ten poszerzony o elementy pieca kuźniczego, już w czasach obecnych, w 2000 r. został przeniesiony do przyjętego przez Radę Gminy herbu gminy Poczesna. Choćby ze względu na te dwa istotne fakty o tradycji górniczej zobowiązani jesteśmy mówić, przypominać ją.

 

Znaczenie i wielkość kopalń rud w minionym wieku wynikała z bezpośredniego ogromnego zapotrzebowania na żelazo. Potrzeba ta była dodatkowo wzmocniona szczególną sytuacją Polski w jej dziejowych okresach.

I tak bezpośrednio po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. potrzeby na żelazo związane były z wszystkimi planami dotyczącymi wyprowadzenia Polski z zapaści zaborczej. Prawie natychmiast po odzyskaniu wolności przystąpiono do organizowania robót wydobywczych w istniejących kopalniach, a także rozpoczęto budowę nowych. Sytuacja ta miała także odzwierciedlenie w naszej gminie, czego wyrazem są zapiski z 27 maja 1920 roku Rządu Rzeczypospolitej Polskiej w odniesieniu do problemów przemysłowych:

 

„Tegoroczny program obejmuje zbieranie danych

statystycznych geologiczno - górniczych, zarówno w

literaturze przedmiotu jak i archiwach poszczególnych

kopalń, oraz badania geologiczne w terenie rudo-

nośnym ze szczególnym uwzględnieniem sposobu

występowania i uławicenia rud żelaznych na

obszarach ziemi Radomskiej i Kieleckiej oraz w okręgach

Częstochowskim i Olkuskim. W roku przyszłym

i następnym, na zasadzie przeprowadzonych badań,

przyjdzie na porządek dzienny sprawa obliczenia

zasobu rud żelaznach, jak również sprawa

sporządzenia mapy złóż rudonośnych i wydania

odpowiedniego opisu, co musi być jeszcze poprzedzone przez

odpowiednie studja laboratoryjne.

Zalanie kopalni „Młynek” - Tow. Akc. „Huta

Bankowa jeszcze w grudniu ub. r. przystąpiło do

wznowienia eksploatacji na dawnej swej kopalni

„Młynek”, z Poraja. Roboty przygotowawcze

były prowadzone, z całą energją w celu jak-

najszybszego zaczęcia wydobycia, gdy niespodzie-

wany zalew powstrzymał całą pracę. Kopalnia

została zalana przez wodę, która zebrała się w miejscu

dawniej już wyrobionem, i obecnie przerwała się

na nowe pole. Brak węgla pogorszył jeszcze

położenie, gdyż nie można było odrazu zabrać się do

dosyć energicznego pompowania. Obecnie sytuacja

jest o tyle opanowana, że dalszy zalew jest pow-

strzymany i woda usuwana jest z nowych robót.

Towarzystwo spodziewa się w niedługim czasie

osuszyć całą kopalnię, tak że można będzie

kontynuować zaczęte roboty, i przystąpić do wydobycia.

Należy nadmienić, że nowootworzona kopalnia

tegoż Towarzystwa „Bargły I” musi również walczyć

z nadmiarem wody. Walka ta jest znacznie

utrudniona skutkiem braku węgla i nieregularnej jego

dostawy, co w każdej chwili może spowodować

zalew i zniszczenie wykonanych robót.”

(Wyciąg z protokołu)

 

Górnictwo rudziane okresu międzywojennego na naszym terenie to przede wszystkim kopalnie Bargły I, Bargły VI w Bargłach, Elżbieta w Michałowie, Maszynowy I, II w Hucie Starej A, Huta Nowa III, IV w Poczesnej (Całce), Gabriel, Ludwik w Poczesnej pracujące w strukturach Towarzystwa Akc. „Huta Bankowa” z siedzibą w Borku.

Kopalnie należące do firmy „Huta Bankowa” zlokalizowane były na stosunkowo niedużym obszarze. Ułatwiało to dyrekcji, która swą siedzibę miała w Borku, kierowanie nimi.

Huta Bankowa Tow. Akc. W roku 1908 przechodzi na własność Francuskiego Towarzystwa Anonimowego. Po latach okupacji i przymusowym zarządzie austriackim huta przechodzi pod zarząd władz polskich. Jednak wobec trudności finansowych państwa polskiego, przechodzi ponownie we władanie kapitału francuskiego. Całe 100 % akcji Towarzystwa Akcyjnego Zakładów Hutniczych „Huta Bankowa” znalazło się w rękach największego francuskiego zakładu metalurgicznego Schneider & Cie.

Towarzystwo „Huta Bankowa” posiadało własne kopalnie rud żelaza w okręgu częstochowskim, to kopalnie wymienione powyżej. Z tego też tytułu dyrektorem Kopalni Rudy Żelaznej z Prażakami i Kolejką Wąskotorową Tow. Akc. Zakł. Hutn. „Huta Bankowa” w Pocześnie (taka była pełna nazwa przedsiębiorstwa) był Francuz Ludwik Hennequin. Dyrektor Hennequin w historii naszego górnictwa zaistniał także jako wielki mecenas orkiestry górniczej, która była widomym kulturalnym znakiem tego zawodu. W okresie międzywojennym dwie orkiestry dęte w Częstochowskim walczyły o prymat pierwszeństwa, górnicza z Poczesnej i wojskowa z 27 Pułku Piechoty w Częstochowie.

Jest także anegdota z nim związana. Jako człowiek bogaty i światowy kupił sobie buty gumowe, w tym okresie u nas prawie nieznane i chodził w nich w czasie pracy po największych kałużach wzbudzając tym powszechne zainteresowanie: „Co on ma za buty, co nie przemakają”.

 

 Rok 1936. Dyrekcja Kopalni Rudy Żelaza Tow. Akc. Huta Bankowa w Borku.